(Tiếp cận văn bản Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường - Ngữ văn 12 - Tập 1 - Bộ mới. NXB Giáo dục)
Nếu con sông Đà phải cảm ơn Nguyễn Tuân vì nhờ nhà văn mà nó mới được ghi tên trong lịch sử văn học Việt Nam hiện đại như một đối tượng thẩm mĩ, thì giống vậy, dòng sông Hương cũng phải cảm ơn nhà viết ký Hoàng Phủ Ngọc Tường. Có thể nói hai con sông ấy chảy trong lịch sử hai vùng đất nước đã được hai nhà văn bắt mạch khơi dòng cho chúng chảy tiếp, uốn lượn bồng bềnh trôi trong miền đất văn chương đầy chất thơ, chất họa, chất nhạc... để rồi mãi tha thiết chảy trong tâm thức bạn đọc.
Đúng là chúng ta sẽ thiếu sót với xứ Huế, với học sinh nếu không đưa Ai đã đặt tên cho dòng sông? vào chương trình giảng dạy ở nhà trường phổ thông. Bởi đây là một bút ký đặc sắc mà qua đó học sinh sẽ vừa được làm quen với một thể loại văn học, vừa được biết đến một phong cách bút ký Hoàng Phủ Ngọc Tường tinh tế tài hoa kết hợp nhuần nhuyễn chất trí tuệ và tính trữ tình, chất nghị luận sắc sảo và sự hiểu biết uyên bác được tổng hợp từ vốn kiến thức phong phú về triết học, văn hoá, địa lý, lịch sử, hội hoạ, âm nhạc, thơ ca… Đoạn trích trong sách Ngữ văn 12 là đoạn miêu tả từ bắt đầu nơi rừng già, dòng sông xuôi về miền đất Châu Hoá, uốn mình qua kinh thành Huế rồi đi về với biển cả. Thế cho nên có một cách tiếp cận tác phẩm là căn cứ vào hình tượng dòng sông để phân tích với các luận điểm: sông Hương - mãnh liệt nơi rừng già vùng thượng nguồn; sông Hương - êm đềm nơi đồng bằng và ngoại vi thành Huế; sông Hương - thơ mộng soi bóng kinh thành Huế; sông Hương - day dứt chia tay Huế để về với biển cả. Tôi xin giới thiệu một cách khác căn cứ vào chính cách tiếp cận từ nhiều góc độ của tác giả.
1. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã vẽ lại địa đồ của dòng sông Hương mà đặc điểm địa lý đầu tiên là nó thuộc về một thành phố duy nhất - thành phố Huế. Khởi nguồn từ rừng già, cường tráng và mãnh liệt vượt qua những cánh rừng Trường Sơn, uốn lượn quanh co qua miền Châu Hoá, theo hướng Nam Bắc qua điện Hòn Chén vòng qua đất bãi Nguyệt Biều ôm lấy chân đồi Thiên Mụ rồi xuôi về Huế, gặp thành phố ở cồn Giã Viên rồi uốn sang Cồn Hến, ra khỏi kinh thành dòng sông liền chếch về phía Bắc trôi đi trong sắc màu vùng ngoại ô Vĩ Giạ, như lưu luyến với kinh thành mà nó lại rẽ theo hướng đông tây để gặp thành Huế lần nữa ở thị trấn Bao Vinh rồi mới trôi ra biển. Sự xuất hiện một loạt các địa danh văn hoá vốn gắn liền với xứ Huế thực không vô tình, như muốn nói với bạn đọc: sông Hương chính là hiện thân, là bộ mặt, là linh hồn của xứ Huế. Sông Hương là lịch sử của đất cố đô. Từ thuở xa xưa nó là dòng sông biên thuỳ của nước Đại Việt, trong sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi nó là dòng sông thiêng với tên Linh Giang cổ kính. Đến thế kỷ XVIII nó ưỡn ngực đưa những đoàn quân Tây Sơn hùng dũng tiến ra Bắc đuổi quân Thanh xâm lược. Từ thế kỷ XIX dòng sông lại in bóng những lăng tẩm đồ sộ chôn vùi giấc ngủ nghìn năm của vua chúa nhà Nguyễn. Xuân Mậu Thân 1968 dòng sông lại mở lòng đón nhận những dòng máu anh hùng của những người con xứ Huế, yêu xứ Huế đã ngã xuống bảo vệ mảnh đất anh hùng. Phác thảo lại lịch sử cũng là một cách để nhà văn làm sống dậy dòng sông Hương trong lịch sử, nó như được chảy ra từ lịch sử, mang ý thức của lịch sử. Con sông Hương đã trở thành huyền thoại, thành dấu ấn của lịch sử.
Dòng sông Hương mang trong mình nó nét văn hoá đậm đà xứ Huế. Đó có thể là một sắc tím Huế đã trở thành biểu tượng riêng của xứ này mà sắc tím ấy có từ rất xưa, vốn là "màu áo điều lục với loại vải vân thưa màu xanh chàm lồng lên một màu đỏ ở bên trong, tạo thành một màu tím ẩn hiện". Đấy là sắc áo cưới của xứ Huế ngày xưa, trong những ngày nắng được đem ra phơi và luôn in bóng trên mặt sông Hương trữ tình. Đó có thể là một đêm hội hoa đăng những rằm tháng bảy với hàng trăm nghìn ngọn đèn bồng bềnh trên mặt sông; là âm thanh của "người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya"… Đó là giọng hò dân gian cũng là tâm hồn người xứ Huế lan xa và âm vang khắp mặt sông. Giả sử nếu không có mặt nước Hương giang thì dứt khoát không thể có những điệu hò, nhịp hò ấy.
2. Từ cổ chí kim, cái đẹp luôn là đối tượng thẩm mỹ, luôn là chuẩn mực thẩm mỹ để các nhà văn nhà thơ hướng tới khám phá, sáng tạo, so sánh, đối chiếu. Nhưng nếu không khéo sẽ rất dễ rơi vào sự khuôn sáo nhàm chán. Khi miêu tả vẻ đẹp của dòng sông Hương nhà văn Hoàng Phủ đã tránh được điều ấy nhờ ông luôn nhìn nó như nhìn một con người mà cụ thể là một cô gái đẹp trong mối liên hệ tự nhiên và có cơ sở. Nơi thượng nguồn, sông Hương như "một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại". Di-gan còn có tên gọi khác là Bô-hê-miêng chỉ một tộc người thích sống tự do, lang thang mưu sinh bằng múa hát. Đặc tính của cô gái Di-gan cũng là đặc tính của dòng sông Hương nơi rừng già, lang thang, tự do và luôn ồn ào hát múa. Chảy giữa cánh đồng Châu Hoá, dòng sông "như người gái đẹp nằm ngủ mơ màng". Không chỉ ngủ say mà chỉ "mơ màng", có lẽ giống như người con gái trong thơ Xuân Quỳnh "Cả trong mơ còn thức", nghĩa là vẫn thao thức chảy, thao thức bên trong cái êm đềm nhẹ nhàng. Về đến kinh thành "sông Hương đã trở thành một người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya" đầy tâm trạng. Những uốn lượn mềm mại của dòng chảy được nhà văn nhìn đó như là hành động yêu của nàng Kiều tài sắc trong đêm tình tự. Ở thời hoà bình sông Hương lại "làm một người con gái dịu dàng của đất nước". Tôi lại liên tưởng về dòng sông Đuống của Hoàng Cầm, thời đánh giặc Pháp cũng được nhà thơ thổi vào một linh hồn con người mà tôi cứ tưởng tượng đó là người gái đẹp, xứ Kinh Bắc "đa tình": "Sông Đuống trôi đi / Một dòng lấp lánh / Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kỳ".
3. Sông Hương như trầm mặc và cổ kính hơn khi mặt nước phẳng lặng loang ngân tiếng chuông chùa Thiên Mụ và như dân giã bình yên hơn khi mặt nước vốn êm đềm lại xao động mỗi khi tiếng gà gáy cất lên ở hai triền sông thanh bình nơi vùng trung du Huế. Chảy tới Huế thì mặt nước sông Hương đã trở thành không gian nhã nhạc cung đình. Trong công tác bảo tồn nghệ thuật âm nhạc cổ truyền, có lẽ là ở bất kỳ quốc gia nào thì việc làm sống lại từng điệu nhạc và phục dựng lại không gian diễn xướng đều quan trọng như nhau. Chả thế mà trong hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận Nhã nhạc cung đình Huế và Cồng chiêng Tây Nguyên là Di sản văn hoá thế giới chúng ta đã rất chú ý tới không gian nhã nhạc cung đình Huế- chính là mặt nước dòng Hương giang thân yêu và không gian Cồng chiêng Tây Nguyên đầy quyến rũ. Đấy có lẽ là một nguyên lý trong tiếp nhận âm nhạc cổ truyền. Và Hoàng Phủ Ngọc Tường, chắc là người rất hiểu âm nhạc xứ Huế, trong thiên bút ký này đã gợi ý cho chúng ta làm tốt việc đưa nhã nhạc xứ Huế lên hàng kiệt tác văn hoá nhân loại.
Nhà văn cũng "vẽ" sông Hương bằng ngôn ngữ của nghệ thuật tạo hình với những động từ chỉ hoạt động: "vòng qua thềm đất bãi Nguyệt Biều, Lương Quán rồi đột ngột vẽ một đường cung thật tròn…"; "vòng nhiều khúc quanh đột ngột, uốn mình theo những đường cong thật mềm…". Rất nhiều những từ láy tạo hình dồn dập xuất hiện: lặng lờ, lững lờ, bồng bềnh, ngập ngừng, lô xô, sừng sững, xúm xít, lập loè… và những so sánh tạo hình: "dòng sông như thành quách", "mềm như tấm lụa", "những chiếc thuyền xuôi ngược chỉ bé vừa bằng con thoi", "nhỏ nhắn như những vành trăng non"…. có cả những so sánh với cái trừu tượng để khơi gợi trí tưởng tượng của người đọc về dòng sông Hương cổ kính: "như triết lý, như cổ thi"… Rồi là những ẩn dụ tạo hình: "sông Hương uốn một cánh cung rất nhẹ", "kéo một nét thẳng thực yên tâm"… Nhờ sự hoà sắc của ngôn ngữ mà dòng sông như sống động hẳn lên, tươi vui, ấm áp; "những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng", "sắc nước trở nên xanh thẳm", "phản quang nhiều màu sắc "sớm xanh, trưa vàng, chiều tím", "những biền bãi xanh biếc", "chiếc cầu trắng", "màu xanh biếc của tre trúc"…
Sông Hương còn là đối tượng thẩm mỹ, là nguồn cảm hứng của các thi nhân, do vậy mà còn có cả một dòng thi ca về sông Hương. Trong cái nhìn tinh tế của Tản Đà, là "dòng sông trắng - lá cây xanh", trong cái "hùng tâm tráng chí" của Cao Bá Quát, dòng sông "như kiếm dựng trời xanh"; trong nỗi "quan hoài vạn cổ" của Bà Huyện Thanh Quan, Hương giang luôn in "trời chiều bảng lảng bóng hoàng hôn"; trong cái nhìn lạc quan, cái nhìn "phục sinh" của Tố Hữu, "sông Hương quả thực là Kiều, rất Kiều"…
4. Bút ký là tiếng nói của "cái tôi" chủ thể nên "cái tôi" càng thể hiện đậm nét bao nhiêu bài viết càng dễ đi vào lòng người bấy nhiêu. Chắc rằng nhà văn đã rất ý thức điều ấy nên "cái tôi" Hoàng Phủ luôn xuất hiện: "tôi thường nghe nói đến…", "tôi nghĩ rằng…", "… đánh thức trong tâm hồn tôi…", "tôi thất vọng…" , "tôi hi vọng...", như để trò chuyện, tâm sự và nhiều khi thuyết minh lý giải cho bạn đọc hiểu rõ hơn về dòng sông. Giá trị hàng đầu của bút ký là giá trị nhận thức. Một bài bút ký hay sẽ nâng nhận thức của bạn đọc lên một tầm cao mới. Ai đã đặt tên cho dòng sông? xứng đáng là một tác phẩm như vậy. Người đọc được hiểu thêm về dòng sông Hương, hiểu thêm về kinh đô Huế, về xứ Huế, qua đó mà thêm yêu quê hương đất nước mình và người đọc còn được hiểu sâu hơn sức mạnh và giá trị của ngôn từ nghệ thuật. Ngôn ngữ trong Ai đã đặt tên cho dòng sông? là ngôn ngữ cảm xúc, tuân theo quy luật cảm xúc. Dưới góc độ lời văn, nét độc đáo của thiên bút ký này là sự liên tưởng, một sự liên tưởng hợp lý mà lại phóng túng, tinh tế, tài hoa. Miêu tả những khúc quanh bất ngờ đầy cảm xúc của dòng sông, nhà văn gọi đó là "nỗi vương vấn, cả một chút lẳng lơ kín đáo của tình yêu", miêu tả những ngả rẽ đột ngột, nhà văn nghĩ về mối tình Kim Kiều để liên tưởng và gọi đó là hành động của nàng Kiều đã "chí tình trở lại tìm Kim Trọng của nó, để nói một lời thề…". Đấy là những phát hiện nghệ thuật chỉ có ở những người biết nhiều, hiểu rộng và có khả năng quan sát mạnh cùng trí liên tưởng phong phú, bén nhạy. Liên tưởng của nhà văn còn đưa bạn đọc tới cả dòng sông Nêva bên nước Nga xa xôi để cùng chiêm ngưỡng những con hải âu xứ lạnh mà ông muốn "nhập thân" vào chúng để mà "đứng co một chân trên con tàu thủy tinh" là phiến băng nhấp nháy ánh sáng để mà đi ra biển. Nhưng dòng Nêva nước chảy nhanh quá nên chúng ta lại cùng nhau trở về với dòng Hương giang "đi chậm, thực chậm" với "điệu slow tình cảm" để cùng ngắm "trăm nghìn ánh hoa đăng đang bồng bềnh trôi…".
Dựa trên căn cứ vào thứ ngôn ngữ có nhịp điệu vốn là đặc trưng thứ nhất của ngôn ngữ thơ ca mà ta có thể ví bài bút ký như một bài thơ. Thứ nữa là ngôn từ của tác phẩm rất giàu giá trị tạo hình được biểu hiện qua một thế giới tính từ được dùng hết sức phóng túng. Có cảm tưởng Hoàng Phủ Ngọc Tường là một ông chủ ngôn ngữ vừa sở hữu một lượng tính từ giàu có lại vừa giầu có vốn cảm xúc vốn đã tinh tế. Có câu văn đầy tính từ, những tính từ vừa lấp lánh sắc mầu vừa ấm áp cảm xúc: "Trước khi về đến vùng châu thổ êm đềm, nó đã là một bản trường ca của rừng già, rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn, và cũng có lúc nó trở lại dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng". Vì tuân theo quy luật cảm xúc mà câu văn thường dài, nhiều mệnh đề, nhiều bổ ngữ như những lớp sóng ngôn từ xao động để diễn đạt những lớp sóng hưng phấn cảm xúc mà tôi cứ hình dung đó là những lớp sóng của dòng Hương giang đang dập dềnh trong tâm trí bạn đọc
(TS. Nguyễn Thanh Tú-Tạp chí Văn nghệ quân đội)
0 nhận xét:
Post a Comment